Κατά την απόλυση της Θ. Λειτουργίας σήμερα ο πάτερ Εμμανουήλ Καμπούρης ανακοίνωσε το πρόγραμμα που θα τηρηθεί στον Ιερό Ναό της Παναγίας Καμαριώτισσας από σήμερα και όλη την πρώτη εβδομάδα της Αγίας και Μεγάλης Σαρακοστής.Σήμερα στις 17:00 θα τελεστεί ο εσπερινός της συγχωρήσεως.Από αύριο Καθαρά Δευτέρα και όλα τα απογεύματα της Σαρακοστής στις 17:00 θα τελείται το Μέγα Απόδειπνο. Την προσεχή Τετάρτη στις 19:00 θα τελεστεί Προηγιασμένη Θεία Λειτουργία (θα τελεστεί βράδυ για να μπορέσουν να την παραβρεθούν όσοι εργάζονται τα πρωινά).
Οι παλιότεροι μπορεί να γνωρίζουν την ύπαρξη αυτών των λειτουργιών της Εκκλησίας μας, αλλά πιθανόν να μην γνωρίζουν την σημασία τους. Όσο δε για τους νεότερους που οι περισότεροι μπορεί να μην τα έχουν ακούσει όλα αυτά και για να μην κάνουμε την χάρη στην ΝΤΠ και την παγκοσμιοποίηση που θέλει να προωθήσει την πανθρησκεία - αθεΐα, σας παραθέτω ξεχωριστά την σημασία της κάθε λειτουργίας:
Οι παλιότεροι μπορεί να γνωρίζουν την ύπαρξη αυτών των λειτουργιών της Εκκλησίας μας, αλλά πιθανόν να μην γνωρίζουν την σημασία τους. Όσο δε για τους νεότερους που οι περισότεροι μπορεί να μην τα έχουν ακούσει όλα αυτά και για να μην κάνουμε την χάρη στην ΝΤΠ και την παγκοσμιοποίηση που θέλει να προωθήσει την πανθρησκεία - αθεΐα, σας παραθέτω ξεχωριστά την σημασία της κάθε λειτουργίας:
Ο Εσπερινός της Συγνώμης
Oι κατανυκτικοί Εσπερινοί τελούνται κάθε Κυριακή της Μεγάλης Τεσσαρακοστής.
Το απόγευμα της Κυριακής της Τυροφάγου τελείται ο Κατανυκτικός Εσπερινός της Συγνώμης.
Κατανυκτικός λέγεται, διότι ψάλλονται κατανυκτικά τροπάρια από το Τριώδιο, που το περιεχόμενό τους διαποτίζεται από βαθιά συναίσθηση της αμαρτωλότητας, πένθος, συντριβή, μετάνοια και θερμή ικεσία για άφεση αμαρτιών.
Εσπερινός Συγνώμης λέγεται, αυτός μόνον, από τους κατανυκτικούς, διότι στο τέλος της ακολουθίας ο λαός ασπάζεται το Ευαγγέλιο ζητώντας από τον Ιερέα συγγνώμη και στη συνέχεια και μεταξύ τους, ώστε συχωρεμένοι να αρχίσουν τη Μεγάλη Τεσσαρακοστή. Πρόκειται για μια ωραία συνήθεια, που διατηρείται σε πολλές Μητροπόλεις της Εκκλησίας της Ελλάδος
Ένα άλλο χαρακτηριστικό των Εσπερινών αυτών είναι ότι μετά την Είσοδο και το «Εσπέρας Προκείμενον», αλλάζει ο διάκοσμος της Αγίας Τραπέζης και η στολή του Ιερέως. Από πασχαλινή, λόγω της Κυριακής, γίνεται πένθιμη, λόγω της Τεσσαρακοστής (αλλάζουν τα λευκά με πορφυρά – έφ’ όσον τον Χριστό δεν Τον πενθούμε ως άνθρωπο, άλλ’ ως Βασιλέα Θεό).
Στο τέλος του Εσπερινού ψάλλονται τα τροπάρια «Θεοτόκε Παρθένε…», «Βαπτιστά του Χριστού…» κ.λπ. και κατακλείονται με την ευχή του Οσίου Έφραίμ του Σύρου:
«Κύριε καί Δέσποτα της ζωής μου, πνεύμα αργίας, περιεργίας, φιλαρχίας και άργολογίας μη μοι δως. Πνεύμα δε σωφροσύνης, ταπεινοφροσύνης, υπομονής και αγάπης χάρισαί μοι τω σω δούλω. Ναι, Κύριε, Βασιλεύ, δώρησαί μοι του όράν τα έμά πταίσματα και μη κατακρίνειν τον άδελφόν μου ότι εύλογητός ει εις τους αίώνας των αιώνων. Αμήν»
Λέγοντας την, κάνουμε και τρεις μεγάλες μετάνοιες. Ακολουθούν δώδεκα μικρές, ενώ λέμε μυστικώς το: «Ο Θεός ίλάσθητί μοι τω αμαρτωλώ» και στο τέλος επαναλαμβάνεται το: «Ναί Κύριε, Βασιλεύ…» κάνοντας και τετάρτη μεγάλη μετάνοια.
Το Μέγα Απόδειπνο
Είναι μέσα στη φύση του ανθρώπου ριζωμένο ένα αλλόκοτο πρωτόγονο συναίσθημα μπροστά στο φαινόμενο του ύπνου. Ο ζωντανός, ο εργαζόμενος, ο σκεπτόμενος, ο γεμάτος δραστηριότητα άνθρωπος, καμπτόμενος από την φυσιολογική κόπωση, καταλαμβάνεται από μία ακατανίκητη ανάγκη να παραδοθεί στην αγκάλη του ύπνου. Οι αισθήσεις, οι διανοητικές λειτουργίες, οι δυνάμεις του σώματος ατονούν και ο ζωντανός γίνεται σαν νεκρός. Εικόνα του θανάτου ο ύπνος.
Μυστήριο για τους απλούς ανθρώπους των περασμένων εποχών. Ώρα που ενεδρεύουν οι πονηρές δυνάμεις του κόσμου τούτου, ορατές και αόρατες, για να κακοποιήσουν η και απλώς να πειράξουν τον ανυπεράσπιστο άνθρωπο. Γι’ αυτόν ακριβώς τον λόγο δεν θα υπάρχει ανθρώπινο ον που να μην αισθάνθηκε την ανάγκη, αφήνοντας προσωρινά τον κόσμο των ζώντων για να περάσει στο μυστήριο της εικόνας του θανάτου, να στρέψει το νού του στο Θεό του και να ζητήσει από αυτόν προστασία και σκέπη.
Η μετατροπή έγινε κατ’ αρχάς στις μοναχικές αδελφότητες, που τα πάντα, και ιδίως η προσευχή, ήσαν κοινά. Η κοινή αυτή προσευχή γινόταν στην ώρα της ιδιωτικής, δηλαδή αμέσως μετά το δείπνο και πριν τον ύπνο. Γι’ αυτό και της δόθηκε το όνομα «απόδειπνο» η «απόδειπνα» και «προθύπνια».
Είναι δε η ακολουθία του αποδείπνου μία πολύ μεγάλη ακολουθία. Το μήκος της δεν πρέπει να μας παραξενεύει. Είναι καθαρά μοναστηριακή και γνωρίζουμε πόσο οι μοναχοί ήθελαν να παρατείνουν την προσευχή τους, τόσο που, αν ήταν φυσικώς δυνατόν, δεν θα διέκοπταν ποτέ την δοξολογία του Θεού.
Η είσοδός της όμως στους ενοριακούς ναούς και η χρήση της από τους κοσμικούς ιερείς και το λαό οδήγησε γρήγορα σε αδιέξοδο. Έτσι κατά τον ΙΔ΄ με ΙΕ΄ αιώνα αναγκάσθηκαν να κάνουν και μία επιτομή της, που ονομάσθηκε, για να διακρίνεται από την αρχική εκτενή μορφή,«μικρό απόδειπνο». Το άλλο, το πλήρες και παλαιό, ονομάσθηκε τώρα «μέγα απόδειπνο».
Είναι κοινός νόμος, ότι τα νεώτερα πράγματα και τα συντομότερα κερδίζουν γρήγορα έδαφος. Αυτό συνέβη και με το μικρό απόδειπνο. Το «μικρό» και νεώτερο επισκίασε το παλαιό και μεγάλο, και περιόρισε την τέλεσή του μόνο κατά τις νήστιμες ημέρες της Μεγάλης Τεσσαρακοστής, που λόγω της ιερότητας της περιόδου αυτής και της συντηρητικότητας των ακολουθιών της, μπορούσε να βαστάσει το βάρος της εκτενούς αρχαικής ακολουθίας.
Έτσι σήμερα έχουμε την ευκαιρία να παρακολουθήσουμε την τέλεση του μεγάλου αποδείπνου και στους ενοριακούς ναούς από την Δευτέρα ως την Πέμπτη των εβδομάδων της μεγάλης Νηστείας, τις δε Παρασκευές μαζί με τους χαιρετισμούς την ακολουθία του μικρού αποδείπνου. Στις υπόλοιπες εκτός της Μεγάλης Τεσσαρακοστής ημέρες τελείται, κατ’ ιδίαν στα σπίτια από τους ιερείς και ευλαβείς λαικούς η από κοινού στα μοναστήρια, το μικρό απόδειπνο.
Το θέμα του αποδείπνου είναι διπλό, ανάλογο προς την ώρα της τελέσεώς του· ευχαριστίαδηλαδή κατά πρώτον και δοξολογία για την διέλευση της ημέρας και δέηση για την «απρόσκοπτο» και «ελευθέρα φαντασιών», κατά τον Μέγα Βασίλειο, ανάπαυση κατά την επερχόμενη νύκτα. Με το πρώτο θέμα συμπλέκονται και άλλα συναφή. Μία ανασκόπηση των έργων της ημέρας γεννά ασφαλώς την ανάγκη για αίτηση συγγνώμης για τις ποικίλες παραβάσεις μας, ένα έντονο συναίσθημα μετανοίας. Η συναναστροφή με τους αδελφούς μας γέννησε ασφαλώς δυσαρέσκειες και ενδεχομένως προκάλεσε αντιδικίες και μίση. Είναι καιρός όλα αυτά να επανορθωθούν με την αμοιβαία συγχώρηση και συνδιαλλαγή. Με το δεύτερο πάλι θέμα συνδέεται η ομολογία της ορθής πίστεως, για να μας βρεί ο θάνατος στερεά στερεωμένους στην αληθινή μαρτυρία και ομολογία, κατά τους Πατέρες. Και όλα αυτά τα θέματα κατακλείει και η δέηση για την ταχεία από τον ύπνο εξανάσταση για να μη σιγήσει επί πολύ το στόμα που δοξολογεί τα «κρίματα» του Θεού.
Όπως και όλες οι ακολουθίες της Εκκλησίας μας έτσι και το απόδειπνο αποτελείται από ψαλμούς, ύμνους και ευχές. Όλα έχουν εκλεγεί με βάση τα πιο πάνω θέματα. Στα τρία μέρη του μεγάλου αποδείπνου και στην επιτομή των «καιριωτάτων» του μεγάλου, που περιέχονται στο ένα μέρος του μικρού, βρίσκει κανείς εκλεκτούς νυκτερινούς ψαλμούς, όπως ο 4ος με το «εν ειρήνη επί το αυτώ κοιμηθήσομαι και υπνώσω», ο 6ος με το «λούσω καθ’ εκάστην νύκτα την κλίνην μου, εν δάκρυσί μου την στρωμνήν μου βρέξω», ο 12ος με το «φώτισον τους οφθαλμούς μου, μήποτε υπνώσω εις θάνατον», ο 30ος με το «εις χείρας σου παραθήσομαι το πνεύμα μου», ο 90ος με το «ου φοβηθήση από φόβου νυκτερινού… από πράγματος εν σκότει διαπορευομένου». Φράσεις γεμάτες βαθειά πίστη και εγκατάλειψη στο έλεος του Θεού. Θα βρεί τον περίφημο ψαλμό της μετανοίας, τον 50ο. το «Ελέησόν με, ο Θεός, κατά το μέγα έλεός σου…», και κείμενα γεμάτα μετάνοια και συντριβή, όπως την προσευχή του Μανασσή βασιλέως της Ιουδαίας.
Από τις ευχές εκτός από την τόσο γνωστή ευχή προς την Θεοτόκο του μοναχού της Μονής της Ευεργέτιδος Παύλου «Άσπιλε, αμόλυντε…» και την σύντομη και περιεκτική «επικοίτιο» ευχή στον Κύριον ημών Ιησού Χριστό του μοναχού Αντιόχου του Πανδέκτου «Και δος ημίν, δέσποτα, προς ύπνον απιούσιν ανάπαυσιν σώματος και ψυχής … », θα έπρεπε να μνημονεύσουμε την θαυμάσια ευχή που αποδίδεται στον Μέγα Βασίλειο «Κύριε. Κύριε, ο ρυσάμενος ημάς από παντός βέλους πετομένου ημέρας…». Αυτή συγκεφαλαιώνει κατά ένα απαράμιλλο τρόπο τα αιτήματα της προ του ύπνου προσευχής του πιστού. Βρίσκεται στα «Ωρολόγια» και σε όλα τα προσευχητάρια, που κυκλοφορούν μεταξύ των πιστών. Και μόνη η προσεκτική ανάγνωσή της, και μάλιστα στην προ του ύπνου προσευχή, είναι ικανή να γεμίσει τη ψυχή του ανθρώπου από τα πιο ιερά αισθήματα.
Το απόδειπνο περιλαμβάνει και την ψαλμωδία τροπαρίων και μάλιστα τριών αρχαίων ύμνων, που έχουν όμως παραλειφθεί κατά την σύνταξη της ακολουθίας του μικρού αποδείπνου. Σήμερα δεν ψάλλονται πιά παρά μόνο κατά την περίοδο της Τεσσαρακοστής, στο μέγα απόδειπνο.
Ο πρώτος, το γνωστό «Μεθ’ ημών ο Θεός», είναι μία εκλογή από την ωδή του Ησαία, που βρίσκεται στο 8ο και 9ο κεφάλαιο του ομώνυμου προφητικού βιβλίου της Παλαιάς Διαθήκης. Είναι ένας ύμνος θριάμβου και εγκαρτερήσεως. Ψάλλεται κατά στίχο κατά τον αρχαίο τρόπο, με εφύμνιο το «ότι μεθ’ ημών ο Θεός». Κατά τον άγιο Πατέρα Μάρκο τον Ευγενικό ο ύμνος αυτός ψάλλεται στο απόδειπνο «κατά της ενεργείας των δαιμόνων… που εκδηλώνουν την πονηρή δύναμή τους κατά τη νύκτα».
Ο δεύτερος ύμνος είναι ένα αρχαικό πρωτοχριστιανικό ποιητικό κείμενο σε στίχους ενδεκασύλλαβους, που το βρίσκομε και σε πάπυρο του 6ου αιώνα. Δοξολογία αγγελική και ανθρώπινη προς το δημιουργό και δέηση ενώνονται αρμονικά στο ωραίο αυτό υμνογράφημα το «Η ασώματος φύσις τα χερουβείμ…»
Τέλος ένας τρίτος ύμνος λαικής εμπνεύσεως. Είναι γεμάτος κατάνυξη και σύντονη δέηση. Όλοι οι άγιοι προβάλλονται στο Θεό για πρεσβεία υπέρ ημών των αμαρτωλών. Αρχίζει με το«Παναγία Δέσποινα Θεοτόκε πρέσβευε υπέρ ημών των αμαρτωλών».
Από το βιβλίο: «Λογική Λατρεία», Θεσ/νίκη 1971
Ιωάννη Μ. Φουντούλη
Ιωάννη Μ. Φουντούλη
Η Προηγιασμένη Θεία Λειτουργία
Μια διαφορετική Λειτουργία που τελείται τις ημέρες της Μεγάλης Τεσσαρακοστής. Αυτή η Λειτουργία είναι η Προηγιασμένη Θεία Λειτουργία.
Τελείται τις καθημερινές ημέρες της Μεγάλης Τεσσαρακοστής, εκτός του Σαββάτου και της Κυριακής και καμία άλλη φορά τον υπόλοιπο χρόνο. Παλαιότερα ετελείτο και τη Μεγάλη Παρασκευή, την Τετάρτη και Παρασκευή της Τυρινής, τις οποίες δεν επιτρέπεται να τελεσθεί Θεία Λειτουργία, εκτός εάν υπάρχει εορταζόμενος Άγιος, όπως έτυχε και εφέτος την 24η Φεβρουαρίου με την εορτή της Α και Β ευρέσεως της Tιμίας Κάρας του Προδρόμου. Αυτή όμως η τάξη δεν επικράτησε. Η Προηγιασμένη Λειτουργία συνδυάζεται με την ακολουθία του Εσπερινού και περιλαμβάνει τη μεταφορά του Αγίου Άρτου, δηλαδή του Σώματος του Κυρίου, την τοποθέτηση του στο Δισκάριο, την ένωσή του στο Άγιο Ποτήριο και τη μετάληψη των φρικτών του Χριστού μυστηρίων. Δεν είναι λειτουργία με την κύρια έννοια του όρου, δηλαδή προσφορά θυσίας, επειδή δεν περιέχει Αναφορά και συνεπώς δεν πρόκειται για την τέλεση του Μυστηρίου της Θείας Ευχαριστίας. Είναι εσπερινή σύναξη με κύριο σκοπό τη μετάληψη του Σώματος και Αίματος του Κυρίου.
Συγγραφείς αυτής της Λειτουργίας θεωρούνται αρκετοί, όπως ο Μέγας Βασίλειος, ο Άγιος Ιωάννης ο Χρυσόστομος, ο Άγιος Επιφάνιος Κύπρου, αλλά συνηθέστερα ο Πάπας Ρώμης Γρηγόριος ο Διάλογος, χωρίς να μπορούμε να το υιοθετήσουμε αυτό με ασφάλεια.
Θα αναρωτηθεί κανείς γιατί τελείται αυτή η Λειτουργία και όχι οι συνηθισμένες, ήτοι του Αγίου Ιωάννου του Χρυσοστόμου και του Μεγάλου Βασιλείου; Οι λόγοι είναι δύο κυρίως. Ο πρώτος λόγος είναι ότι ο χαρακτήρας της Λειτουργίας είναι Αναστάσιμος, χαρούμενος, άρα δεν μπορεί να συμβιβασθεί με τον πένθιμο χαρακτήρα των ημερών της Μεγάλης Τεσσαρακοστής. Ο δεύτερος λόγος είναι για να μην απομείνουν οι πιστοί για μία εβδομάδα χωρίς την μετάληψη του Σώματος και Αίματος του Χριστού.
Αρχικά, η Θεία Λειτουργία ετελείτο μόνο το Σάββατο και την Κυριακή. Το Σαββάτο ετελείτο η Λειτουργία του Ιερού Χρυσοστόμου και την Κυριακή του Μεγάλου Βασιλείου, η οποία έμεινε ως η επίσημη λειτουργία της Εκκλησίας. Οι πιστοί, όμως, είχαν την επιθυμία να μεταλάβουν και μέσα στην εβδομάδα. Έτσι, η Εκκλησία, με την σοφία που την διέπει και την καθοδήγησή της από το Άγιο Πνεύμα, θέσπισε την Προηγιασμένη Λειτουργία κατά τις 2 ημέρες (Τετάρτη και Παρασκευή).
Όταν πρόκειται να τελεσθεί η Προηγιασμένη Λειτουργία, ήδη από την προηγούμενη Κυριακή ή Σάββατο ο ιερεύς, εκτός από τον Αμνό της Λειτουργίας που τελεί εκείνη την ημέρα, εξάγει Αμνούς για όσες Προηγιασμένες θα τελέσει εντός της Εβδομάδος και τους τοποθετεί στο Άγιο Δισκάριο. Κατά τον καθαγιασμό των Τιμίων Δώρων ευλογεί και υψώνει όλους τους Αμνούς, ώστε να μεταβληθούν σε Σώμα Χριστού. Μελίζει, (τεμαχίζει) όμως, μόνο τον πρώτο Αμνό, για τη Λειτουργία εκείνης της ημέρας, ενώ τους υπόλοιπους Αμνούς τους εμβάπτει στο Άγιο Ποτήριο και τους τοποθετεί μετά πολλής προσοχής στο Άγιο Αρτοφόριο, το οποίο ευρίσκεται πάνω στην Αγία Τράπεζα, ώστε να τους χρησιμοποιήσει για τις Προηγιασμένες Λειτουργίες της εβδομάδος. Να αναφερθεί ότι δεν επιτρέπεται η μεταφορά του Αμνού από ένα ναό σε άλλο, παρά μόνο στο ναό που καθαγιάσθηκε.
Συγκεφαλαιώνοντας, μέσα στον ουράνιο και ανεξάντλητο πλούτο της Ορθόδοξης Εκκλησίας μας, συμπεριλαμβάνεται και η Προηγιασμένη Θεία Λειτουργία. Ας εκκλησιασθούμε πιο εντατικά αυτή την περίοδο, ώστε να γνωρίσουμε και να βιώσουμε περά από τις άλλες ακολουθίες (Όρθρο, Ώρες, Εσπερινό, Απόδειπνο, Χαιρετισμούς) και την λειτουργία αυτή αφού μόνο για 5 εβδομάδες του έτους τελείται. Να ζήσουμε και να μάθουμε τα πολύτιμα μαργαριτάρια που διαθέτει η Μία, Αγία, Καθολική και Αποστολική Εκκλησία, η Εκκλησία των Ορθοδόξων.
Ραφαήλ Χ. Μισιαούλης
Φοιτητής Θεολογίας ΑΠΘ
Φοιτητής Θεολογίας ΑΠΘ