...τότε στο σχολείο που πήγαινα μαζευόμασταν κι άλλες με μαντολίνα και γυρίζαμε στους καφενέδες και στα σπίτια για τα κάλαντα... και όταν λέγανε «θα παίξεις αυτό», εγώ τα ήξερα και μαζεύαμε δραχμές για το σχολείο....
Στη Σαμοθράκη κάλαντα δεν έλεγαν μόνο τα παιδιά. Έχουμε μαρτυρίες και για ομάδες νεαρών ανδρών, που με τη συνοδεία του νεοφερμένου τότε μπουζουκιού (δεκαετία του ’60) λέγανε τα κάλαντα με τη μορφή ομαδικού τραγουδιού. Ακολουθώντας κατά βάση τον απλό ρυθμό των 2/4, κινούνταν στη μικρή έκταση των πέντε ή έξι νοτών, ενώ ήταν χαρακτηριστικός ο συλλαβικός τρόπος τραγουδιού. Η μουσική τους φόρμα είχε την απλή μορφή αβ, ενώ σε κάθε στίχος αντιστοιχούσε μια μουσική ενότητα. Ο στίχος, ιαμβικός δεκαπεντασύλλαβος, είχε ως θέμα την εξιστόρηση θρησκευτικών γεγονότων
«..Για βγείτε δείτε μάθιτι πώς ο Χριστός γεννάται..» τα παιδιά ζητούσαν από το κάθε σπίτι φιλέματα και δώρα, μικρά ή μεγάλα, ανάλογα με την οικονομική κατάσταση του νοικοκυριού.
«..Για δότε μας τον κόπο μας αν είναι ορισμός σας κι αν είστε από τους πλούσιους φλουριά μη τα λυπάστι κι αν είστι απού τους δεύτερους ένα ζευγάρι κότες..»
η λόγια προέλευση των στίχων του κειμένου φαίνεται από τη χρήση της γλώσσας, που δεν τη συναντάμε στο τοπικό γλωσσικό ιδίωμα:
«..και σας καληνυχτίζουμε πέστε να κοιμηθείτε ολίγον ύπνο πάρετε ευθύς να σηκωθείτε στην εκκλησία τρέξετε μακράν με ευθυμία και του Χριστού ακούσετε τη θεία λειτουργία και εις έτη πολλά...»,
Η παραμονή της πρωτοχρονιάς συνδέεται με τελετουργικές πράξεις όπως το σπάσιμο ενός ροδιού μπροστά στο κατώφλι για να έχει το σπίτι όλα τα αγαθά, ή τα κλαδιά ελιάς πάνω στις βασιλόπιτες που διώχνουν το κακό. Τα κάλαντα της Πρωτοχρονιάς καλούν τον Έλληνα Αϊ Βασίλη να κάτσει να φάει, να πιει μαζί με την οικογένεια, αλλά και να τραγουδήσει.
«..Βασίλη μ’ πούθεν έρχεσι και δε μας καταδέχεσι. κάτσε να φας κάτσε να πιεις κάτσε να τραγουδήσεις και να μας και να μας καλοκαρδίσεις...»
Με το τραγούδι, οι ευχές, τα παινέματα και οι επικλήσεις αποκτούν άλλη διάσταση. Ο λόγος που τραγουδιέται γίνεται μαγικός, και σαν τέτοιος φτάνει στις καρδιές των ανθρώπων. Μαζί με τα κάλαντα γίνεται και η περιφορά των συμβόλων της ζωής και της γονιμότητας. Οι συγκεκριμένες μελωδίες από τα κάλαντα των Χριστουγέννων και της Πρωτοχρονιάς που καταγράψαμε στη Σαμοθράκη, χάρη στη Γιαννούλα Βούζη από το Λάκκωμα, μέχρι πρόσφατα είχαν ξεχαστεί, και αντικατασταθεί από τα πολύ διαδεδομένα αθηναϊκά κάλαντα, που τραγουδιούνται κυρίως στο πλαίσιο της σχολικής τάξης. Αξιοσημείωτο είναι το γεγονός ότι τα συγκεκριμένα κάλαντα τα βρίσκουμε, με μικρή μελωδική παραλλαγή, στη συλλογή του Φαρδύ από τον 19ο αιώνα. Τα κάλαντα που ακολουθούν καταγράφτηκαν στον Λάκκωμα από την Γιαννούλα Βούζη (γεν.1926), ο ρυθμός τους εναλλάσσεται μεταξύ του μέτρου 2/4 και 3/4, με τέταρτο=120. Κινούνται στον τρόπο του μι με πραγματικό ύψος μια 6η↓ με μι=σολ. η φόρμα έχει τη μορφή: α β με α(4μ) β(3μ) και δεσπόζοντες φθόγγους έχουμε στις βαθμίδες: I, VII και III. Ο στίχος ιαμβικός 15σύλ-λαβος χωρίς τσακίσματα, ταυτίζεται με τη μουσική στροφή, η οποία αποτελεί και μια μουσική ενότητα.
Χριστούγεννα Πρωτούγεννα πρώτη γιορτή του χρόνου, για βγείτε διέτε μάθιτι πώς ο Χριστός γεννάται
γεννάται κι λατρεύιτι μι μέλι κι μι γάλα του μέλι τρων οι άρχουντες του γάλα οι αφεντάδις
τα δε φασόλια κι φακές τα τρων οι φουκαράδις.
Για δότε μας του κόπου μας αν είναι ορισμός σας κι αν είστε από τους πλούσιους φλουριά μη τα λυπάστι
κι αν είστι απού τους δεύτερους ένα ζευγάρι κότες.
Και σας καληνυχτίζουμε πέστε να κοιμηθείτε ολίγον ύπνο πάρετε ευθύς να σηκωθείτε
στην εκκλησία τρέξετε μακράν με ευθυμία και του Χριστού ακούσετε τη Θεία Λειτουργία.Και εις έτη πολλά.
Παρακάτω θα ακούσουμε τα κάλαντα όπως τα καταγράψαμε από την πληροφορήτρια μας κυρία Γιαννούλα Βούζη, στο πλαίσιο της διδακτορικής έρευνας "Μπάλος στη Σαμοθράκη: παράδοση και νεοτερικότητα" έτσι όπως τραγουδιόταν στα μέσα του 20ου αιώνα, στα νότια χωριά του νησιού: Λάκκωμα, Προφήτης Ηλίας, Ξηροπόταμο. Στο τέλος τις δεκαετίας του 1990 όταν έγινε η καταγραφή, η συγκεκριμένη παραλλαγή των καλάντων ήταν παντελώς άγνωστη στο νησί, αφού είχε αντικατασταθεί από τα πανελλήνια αθηναϊκά κάλαντα. Από το 2010 και μέσα από τη λειτουργία του συλλόγου φίλων μουσικής Σαμοθράκης "Αρμονίας Γένεσις" που μεταξύ άλλων είχε ως στόχο τη διάσωση και τη διάδοση της τοπικής μουσικής παράδοσης, ξεκίνησε να διδάσκεται αυτή η παραλλαγή των καλάντων διεκδικώντας τη σαμοθρακίτικη εντοπιότητα και να ξαναεπιστρέφει στον κόσμο, ο οποίος χρόνια πριν, τη δημιούργησε. Παράλληλα η συγκεκριμένη μουσική φράση αποτέλεσε και υλικό για μια μουσική επεξεργασία στο πλαίσιο της έντεχνης ανασύνθεσης παραδοσιακών μελωδιών.
Το Δεκέμβριο του 2020 βιώνοντας μια πρωτοφανή κατάσταση αναγκαστικής απομόνωσης, λόγω των μέτρων για την αντιμετώπιση της πανδημίας του covid19, μέλη των φωνητικών συνόλων του συλλόγου, τραγουδούν τα κάλαντα της Σαμοθράκης μέσα σε διαδικτυακή πρόβα, ενώ προτείνεται η ιδέα να τραγουδηθούν διαδικτυακά, ώστε ο σύλλογος, μέσω των μελών του, να στείλει ευχές σ΄όλον τον κόσμο, τον καιρό της πανδημίας. Τα κάλαντα αυτά έρχονται όχι μόνο να αποτελέσουν ένα σημαντικό κίνητρο εγρήγορσης για όσους συμμετέχουν στην παραγωγή ενός βίντεο, μέσω των διαδικτυακών προβών, αλλά παράλληλα λειτούργησαν θεραπευτικά μέσα στους κόλπους της ομάδας, η οποία κάνει έντονη την παρουσία της, νοιώθει την ενοποίησή και η εικονική μίξη, της θυμίζει την πολύτιμη και μοναδική δυναμική της στη δια ζώσης κατάστασή της. Συγχρόνως τα "Κάλαντα Σαμοθράκης" έρχονται να καθορίσουν προς στα έξω, ένα μέρος της τοπικής μουσικής ταυτότητας του νησιού..!
