Δάσκαλος. Μια λέξη με βαρυσήμαντο φορτίο που ο σημερινός άνθρωπος επηρμένος από τις ατέλειωτες πηγές πληροφόρησης και τα τεχνολογικά επιτεύγματα την υποτίμησε βάζοντας στην άκρη την πείρα, τη σοφία, τον άνθρωπο. Κι όμως ο δάσκαλος ήταν κάποτε ο φάρος της κοινωνίας, λάξευε τις παιδικές ψυχές προετοιμάζοντας το μέλλον και έχαιρε την εκτίμηση που αναλογούσε στο βαρύτατο λειτούργημα του. Η μεγάλη Άννα Συνοδινού ελεγε πως «όλα πρέπει να τα πουλήσει η Ελλάδα και να αγοράσει δασκάλους». Παραδομένοι στην καταναλωτικη βουλιμία οι σημερινοί απόγονοι του Σωκράτη απαρνηθήκαμε τις πλούσιες πνευματικές παρακαταθήκες που μας κληροδότησαν οι δάσκαλοι και ξεπαγιάζουμε ρακένδυτοι στις εσχατιές του μηδενισμού, στην ευτέλεια και στην απουσία νοήματος. Με αφορμή την Παγκόσμια Ημέρα Εκπαιδευτικών έχω τη χαρά να παρουσιάσω τη ζωή ενός παλαίμαχου δασκάλου, του κυρίου Δημήτρη Στεργίου. Μέσα από την πορεία και τα βιώματά του ξυπνούν οι μνήμες και το άρωμα μιας εποχής που χάθηκε ανεπιστρεπτί μέσα στη φρενήρη ταχύτητα και την προοδοπληξία των καιρών μας. Τότε που η γνώση ήταν συνυφασμένη με την τραχιά μαθητεία της ζωής και η μάθηση ζυμωμένη με το σκληρό αγώνα της επιβίωσης. Ακολουθώντας την προσωπική του διαδρομή θα γνωρίσουμε τα παλιά σχολεία, τις παιδαγωγικές μεθόδους, τις αντιξοότητες και τους αγώνες των εκπαιδευτικών για πράγματα που θεωρούνται σήμερα αυτονόητα και δεδομένα στο χώρο του σχολείου. Σήμερα, συμπληρώνοντας 24 χρόνια μακριά από τις σχολικές αίθουσες, ο κύριος Δημήτρης θυμίζει απόστρατο με παράσημα την εκτίμηση των παλιών μαθητών του, τις πλούσιες εμπειρίες που αποκόμισε στα σχολεία, τις αναμνήσεις από τα παιδικά πρόσωπα. Τον διακρίνει μια σπάνια ευαισθησία και γνώση για το γλωσσικό ιδίωμα της Σαμοθράκης και τη διατήρησή του. Τον ευχαριστώ θερμά για αυτή την ανάδρομη σε ένα κομμάτι της τοπικής μας ιστορίας και την περιήγηση στο εκπαιδευτικό κατεστημένο μιας άλλης εποχής. Αυθεντικός, πράος με λόγο δωρικό και πνεύμα σπινθηροβόλο ένας δάσκαλος θυμάται, αναπολεί, στοχάζεται και μας ταξιδεύει στον μεγάλο δάσκαλο της ζωής μας, στον χρόνο…
Συνέντευξη του Δημήτρη Στεργίου στον Κωνσταντίνο Βότσο
2 Οκτωβρίου 2024
Πού γεννηθήκατε;
-Στη Χώρα το 1943.
Πως ήταν τα παιδικά σας χρόνια;
- Πολύ δύσκολα αλλά και ξένοιαστα. Υπήρχε πολλή φτώχεια, ήμασταν πέντε αδέρφια και τρώγαμε ψωμί με κριθάρι. Η μάνα μου, η Ευστρατία το γένος Σουγλή, έβαζε ψηλά τα ψωμιά στο ψωμοσάνιδο, για να μην τα φτάνουμε και τα φάμε σε μια μέρα. Είχα δάσκαλο θυμάμαι τον παπα-Γιώργη Μανωλάκη στην Έκτη Δημοτικού. Αγαπημένη μου ασχολία ήταν να παίζω ποδόσφαιρο με τον Γιώργο Χανό, που ο πατέρας του τότε ήταν επίσης δήμαρχος. Ήμασταν συμμαθητές και αχώριστοι φίλοι. Μαζί τελειώσαμε το σχολείο και δώσαμε εξετάσεις εκείνος στην Ιατρική και εγώ στην Ακαδημία.
Από τα σχολεία της εποχής τι θυμάστε;
-Υπήρχαν Δημοτικά σχολεία και το 1951 ιδρύθηκε το Γυμνάσιο Σαμοθράκης. Από τότε που έγινε το Γυμνάσιο άρχισε να αλλάζει και η αντίληψη των γονέων για την παιδεία. «Εγώ το παιδί μου», έλεγαν, «θα το στείλω να μάθει γράμματα» ενώ μέχρι τότε τα παιδιά τα έστελναν στα ζώα και στις αγροτικές δουλειές.
Πως αποφασίσατε να γίνεται δάσκαλος;
- Ήμασταν πολυμελής οικογένεια. Μπαίνοντας στην εφηβεία ο πατέρας μου αρρώστησε και οι οικονομικές δυσκολίες μεγάλωναν. Τελειώνοντας την 8η Γυμνασίου το αρχικό σχέδιο ήταν να πάω εργάτης στη Γερμανία. Οι περισσότεροι νέοι τότε έφευγαν στη Γερμανία ή στα καράβια, για να επιβιώσουν.
Τι μεσολάβησε και αλλάξατε σχέδια;
- Μας επισκέφθηκε ο Κομνηνός Αποστολούδιας, ξάδερφος του πατέρα μου. Είδε τη μάνα μου να κλαίει απαρηγόρητη, γιατί δεν ήθελε να ξενιτευτώ. Μου πρότεινε τότε να δώσω εξετάσεις, για να μπω στην Ακαδημία που τότε ήταν διετούς φοίτησης. Έδωσα τέσσερα μαθήματα Ιστορία, Μαθηματικά, Έκθεση και στη Φυσική την ύλη της 7ης και της 8ης. Αν και δεν είχα χρόνο για διάβασμα, γιατί όλο το καλοκαίρι θερίζαμε και κάναμε κι άλλες αγροτικές εργασίες, τελικά κατάφερα να περάσω στην Ακαδημία Αλεξανδρουπόλεως.
Ποια ήταν τα παιδαγωγικά μεσα της εποχής;
- Όπως τα περιέγραφε ο Καζαντζάκης. Στους γονείς υπήρχε η αντίληψη ότι με το ξύλο το παιδί γινόταν άνθρωπος και ότι τα παιδιά έπρεπε να φοβούνται το δάσκαλο.
Εσείς αργότερα ως δάσκαλος υιοθετήσετε αυτή την πρακτική;
-Δε χτυπούσα τα παιδιά ούτε κράταγα τη βέργα που είχε με το νόμο τότε ο δάσκαλος.
Διοριστήκατε αμέσως;
-Τελειώνοντας την Ακαδημία γύρω στα 20-21 μου χρόνια πήγα φαντάρος για ένα χρόνο μόνο ως προστάτης. Στη συνέχεια μέχρι να έρθει η σειρά μου να διοριστώ -με την επετηρίδα τότε- δούλεψα στην Υπηρεσία Εγγείων Βελτιώσεων (ΥΕΒ) που άνοιγε το δρόμο για την Άνω Μεριά.
Σε ποια σχολεία υπηρετήσατε?
-Πρωτοδιορίστηκα το 1966 στη Μάκρη Αλεξανδρουπόλεως σε διθέσιο σχολείο με πάρα πολλά παιδιά. Τον επόμενο χρόνο υπηρέτησα στο σχολείο Λακκώματος, όπου γνώρισα και τη γυναίκα μου. Επόμενος σταθμός το Σπήλαιο που βρισκόταν 50 χλμ έξω από την Ορεστιάδα. Το σχολείο εκεί ήταν τετραθέσιο με 160 μαθητές και συνδιδασκόμενες τάξεις την Τρίτη με την Τετάρτη και την Πέμπτη μαζί με την Έκτη. Η Πρώτη και η Δευτέρα ήταν χωριστά. Θυμάμαι είχα 50 περίπου μαθητές σε δύο τάξεις. Τότε ήταν δικτατορία και υπήρχαν ακόμη τα μακριά θρανία στα οποία κάθονταν μαζί 7-8 παιδιά. Εκεί έπαιζα και στην ποδοσφαιρική ομάδα, τη «Δόξα Σπηλαίου». Τελειώνοντας τη σχολική χρονιά ζήτησα από τον επιθεωρητή να με βολέψει την επόμενη σχολική χρονιά σε κάποιο σχολείο της Σαμοθράκης, για να ξενοικιάσω και να κατεβάσω και τα πράγματα μου στο νησί. Εκείνος μου υποσχέθηκε ότι από Σεπτέμβρη θα υπηρετώ στον τόπο μου.
Και τι έγινε τελικά; Σας βόλεψε;
-Όταν αρχές Σεπτέμβρη βγήκαν τα αποτελέσματα πήγα στο μοναδικό τηλέφωνο του Λακκώματος- τότε υπήρχε ένα τηλέφωνο σε κάθε χωριό κι΄ αυτό πολυτέλεια- και κάλεσα τον επιθεωρητή. Εκείνος αμέσως μου απάντησε: «Μην ανησυχείς, σε βόλεψα». Τον ρωτάω «πού;» νομίζοντας πως εννοούσε σε κάποιο σχολείο της Σαμοθράκης. Εκείνος μου απαντά: «Στο μουσουλμανικό σχολείο Περάματος». Εγω τότε ούτε ήξερα πού ήταν το Πέραμα…
Πώς ήταν το σχολείο εκεί;
Έμενα Αλεξανδρούπολη και ανεβοκατέβαινα στα μουσουλμανικά χωριά με μια Φλορέτα. Η απόσταση ήταν 30 χλμ. Βροχή, Χειμώνας, κρύα πάνω στη μηχανή -πού λεφτά τότε για αυτοκίνητο έστω και μεταχειρισμένο-ενώ περνούσα και από δάσος με λύκους. Θυμάμαι όταν έφτανα στο σχολείο τα χέρια μου έκαναν ώρα να ξεπαγώσουν.
Γιατί δεν μένατε στο χωριό;
Μου το πρότεινε και ο επιθεωρητής μου. Ήταν όμως αμιγή μουσουλμανικά χωριά και δεν υπήρχε ούτε νερό. Πού να πάω με γυναίκα και μωρό παιδί, είχε γεννηθεί στο μεταξύ και η πρώτη μου κόρη, η Φυλλιώ. «Εσείς κύριε επιθεωρητά θα μένατε με την οικογένειά σας σε αυτά τα μέρη;», τον ρώτησα. Εκείνος θυμάμαι μου είπε: «Θα είστε το ους και ο οφθαλμός εδώ που ήρθατε. Ο,τι βλέπετε και ακούτε θα μας το μεταφέρετε». Την επόμενη χρονιά υπηρέτησα πάλι σε μουσουλμανικό σχολείο στη γειτονική Κόμαρο.
Στη Σαμοθράκη ποια προβλήματα αντιμετωπίσατε;
-Νεοδιόριστος ζητούσα οργανική θέση στη Σαμοθράκη αλλά ήταν όλες κατειλημμένες. Αλλά και όταν ήρθα στο νησί χωρίς οργανική θέση ήμουν στο έλεος του επιθεωρητή. Έφευγε μια δασκάλα να γεννήσει, την αναπλήρωνα εγώ. Έλειπε ο δάσκαλος της Άνω Μεριάς έστελναν εμένα. Κάλυπτα άδειες, θητείες και άλλαζα σχολείο ακόμη και στα μισά της σχολικής χρονιάς. Αλώνια, Χώρα, μεταβατικά σχολεία Άνω Μεριάς…
Τι ήταν τα μεταβατικά σχολεία;
-Λειτουργούσαν από Σεπτέμβριο μέχρι Οκτώβριο ή Νοέμβριο στους Καρυώτες, στην Παλιάπολη, στα Θέρμα και στην Άνω Μεριά, όπου οι γονείς σπέρναν φασόλια, μάζευαν το βαλάνι, τις ελιές, τα καρύδια, είχαν τα γίδια και μόλις χειμώνιαζε σσκώναν στη Χώρα, όπου τα παιδιά συνέχιζαν εκεί το σχολείο. Αργότερα κλείσαν λόγω έλλειψης παιδιών. Στη συνέχεια δίδαξα περίπου μια δεκαετία 1972-81 στο Ξηροπόταμο. Το σχολείο εκεί ήταν μονοθέσιο με 15 περίπου μαθητές, ο αριθμός των οποίων χρόνο με τον χρόνο έφθινε. Έπαιρνα μαζί μου και την κόρη μου, τη Φυλλιώ, κάθε πρωί με τη μηχανή, για να ενισχυθεί το δυναμικό του σχολείου και να μην κλείσει. Ήμουν μόνος μου εκεί με όλα τα καλά και τα κακά. Τέλος, υπηρέτησα στο Δημοτικό Λακκώματος για είκοσι περίπου χρόνια.
Ποιες δυσκολίες συναντήσατε στο διδακτικό σας έργο;
-Έπρεπε να διακρίνεις αν το παιδί δεν είχε καταλάβει το μάθημα και να το παίρνεις χωριστά. Ηταν δύσκολα, γιατί όλα τα παιδιά και με μαθησιακές δυσκολίες πήγαιναν στην ίδια τάξη, καθώς είχε καταργηθεί η στασιμότητα. Υπήρχαν παιδιά με μαθησιακές δυσκολίες που τέλειωναν το Δημοτικό χωρίς να ξέρουν να γράφουν ή να διαβάζουν. Όταν μάλιστα δούλευες σε μονοθέσια αναπλήρωνες έξι δασκάλους. Πολλά παιδιά τα έστελναν οι γονείς στα ζώα, έπρεπε να αφιερώνεις και το διάλειμμα για να τα βοηθήσεις. Στο μονοθέσιο του Ξηροποτάμου έκανα μόνο ένα διάλειμμα γύρω στις 10.30. Έφτανα στις τρεις στο σπίτι για φαγητό. Γι αυτό καταργήθηκαν τα μονοθέσια και καλώς έγινε. Ο δάσκαλος εξαντλούνταν και τα παιδιά δε μάθαιναν.
Ένα άλλο πρόβλημα στη Σαμοθράκη ήταν το γλωσσικό, είχαν πολλές λέξεις άγνωστες τα παιδιά. Θυμάμαι δεν μπορούσαν να κατανοήσουν τη λέξη «προσηλώνω (το βλέμμα)» και την ερμήνευαν «αποχάνω»(γέλια).
Πώς ήταν οι γονείς όταν ήσασταν δάσκαλος; Έδειχναν ενδιαφέρον για την πρόοδο των παιδιών;
-Πολλοί γονείς έφευγαν στη Γερμανία και τα παιδιά έμεναν με τις γιαγιάδες που ήταν αγράμματες. Υπήρχε πολύς αναλφαβητισμός στην τοπική κοινωνία από τους πολέμους, τη φτώχια…Θυμάμαι τη δεκαετία του ΄80 το ΠΑΣΟΚ χρηματοδοτούσε προγράμματα για οργανικά αναλφάβητους, στα οποία συμμετείχα κι΄εγώ. Έπρεπε να παρακολουθήσεις ειδικά σεμινάρια στην Αθήνα με έξοδα του κράτους. Δίδαξα για δυο χρόνια σε ενήλικες, τα μαθήματα ήταν δυο-τρεις φορές την εβδομάδα. Οι διδασκόμενοι μάθαιναν να βάζουν την υπογραφή τους, να βρίσκουν τηλέφωνα στον κατάλογο, να διαβάζουν, πράγματα σημαντικά για την καθημερινότητά τους.
Ποια ήταν τα κυριότερα αιτήματα των δασκάλων εκείνη την εποχή;
-Αίτημα του διδασκαλικού κόσμου ήταν να καταργηθούν οι Ακαδημίες διετούς φοίτησης και να βγαίνουν οι δασκαλοι με τετραετή πανεπιστημιακή φοίτηση. Ζητούσαμε επίσης ενιαίο μισθολόγιο, γιατί μειονεκτούσαμε σε σχέση με τους άλλους δημοσίους υπαλλήλους και κάναμε αγώνες για εξίσωση. Τέλος κατάργηση του θεσμού του επιθεωρητή…
Δεν ήταν αξιοκρατική η αξιολόγηση του επιθεωρητή;
-Ήταν στους μηχανισμούς της εξουσίας και στις αποφάσεις τους έπαιζαν ρόλο τα πολιτικά σου φρονήματα, αν ήσουν του κόμματος. Τον πρώτο χρόνο ο δάσκαλος ήταν σε δοκιμασία και έπρεπε ο επιθεωρητής που τον παρακολουθούσε σε όλα τα μαθήματα να συντάξει έκθεση μονιμότητας. Υπήρχε επίσης βαθμολόγιο και προαγωγές που που συνδέονταν με το μισθολόγιο. Η προαγωγή, η δυσμενής μετάθεση ακόμη και η απόλυση ενός δασκάλου ήταν στην απόλυτη κρίση του επιθεωρητή.
Πότε πραγματοποιήθηκαν τα αιτήματά σας;
-Οι μεγάλες αλλαγές έγιναν με το ΠΑΣΟΚ το1981. Το ΠΑΣΟΚ θέσπισε το ενιαίο μισθολόγιο, αναβάθμισε τις Ακαδημίες σε ΑΕΙ και κατάργησε τους επιθεωρητές βάζοντας στη θέση τους το θεσμό του σχολικού συμβούλου, ο οποίος συνεργαζόταν με τους δασκάλους σε θέματα διδακτικής αγωγής. Η προαγωγή του δασκάλου γινόταν στο εξής με τα χρόνια (τριετίες). Επίσης προχώρησε η έκδοση σχολικών βιβλίων για όλα τα μαθήματα, γιατι μέχρι τότε υπήρχαν μόνο τα αναγνωστικά, και μάλιστα τυπώθηκαν εξαιρετικά βιβλία με οδηγίες για τον δάσκαλο. Ήταν κι΄αυτό στα βασικά αιτήματα των δασκάλων.
Υπήρχε κάποιο συλλογικό όργανο μέσω του οποίου διεκδικούσατε τα αιτήματά σας;
-Το ανώτατο όργανο των δασκάλων ήταν η ΔΟΕ, η Διδασκαλική Ομοσπονδία Ελλάδος. Σε κάθε νομό υπήρχαν συνδικαλιστικές παρατάξεις που ήταν συνδεμένες με τα κόμματα. Η Συνδικαλιστική οργάνωση του ΠΑΣΟΚ έβγαινε με ποσοστό πάνω από 50%, γιατί ανταποκρινόταν στα αιτήματά μας. Ήμουν κι΄ εγώ στην ΠΑΣΠ, Πανελλήνια Αγωνιστική Σοσιαλιστική Παράταξη Έβρου.
Μεγαλώσατε τρία παιδιά που υπήρξαν και μαθητές σας. Σας δυσκόλευε αυτό;
Καθόλου. Το θεωρούσα κάτι πολύ φυσικό.
Ποια προσόντα θεωρείται ότι πρέπει να έχει ένας δάσκαλος;
-Από την παιδαγωγική πλευρά πρέπει να έχει ψυχική επαφή με τα παιδιά αλλά και τους γονείς όχι να επιβάλλεται με το φόβο και το ξύλο. Όσον αφορά το διδακτικό μέρος πρέπει να βρεις τον τρόπο να κινήσεις το ενδιαφέρον του παιδιού, να έχεις μεταδοτικότητα, να διδάσκεις στο παιδί με τον τρόπο που καταλαβαίνει το μάθημα. Κάθε παιδί έχει δικό του τρόπο.
Ποια θεωρείτε τη μεγαλύτερη ανταμοιβή για ένα δάσκαλο;
Όταν συναντώ παλιούς μου μαθητές και μου λένε: «Εσύ μας προσπαθούσες αλλά εμείς τότε…
Η αναγνώριση λοιπόν;
Ναι, η αναγνώριση από παιδιά κι΄από γονείς ότι προσπάθησες.
Νοσταλγείτε καθόλου το σχολείο;
Μου λείπει η διδασκαλία πολύ. Θα ήθελα ακόμη και σήμερα να επιστρέψω…
Κώστας Βότσος (Δράξασθε παιδείας) - Ζούμε Σαμοθρακη (facebook)
